მთარგმნელის მონოლოგი

  "მონოლოგი", რა თქმა უნდა. თეატრალური ხელოვნების ცნებაა დ ავტორი განცდების ხმამაღლა წარმოთქმას გულისხმობს, ეს კი აბსოლუტური პირობითობაა და მხოლოდ სცენაზე შეიძლება მოხდეს, რადგან ცხოვრებაში (ახლა რომ "რეალი" დაერქვა ინტერნეტის გამოისობით.... მოიცადეთ, ფრჩხილებიდან ნუ გახვალთ.... "რეალური" შემოკლდა და "რეალად" იქცა და "რეალ"-ის ანუ "სამეფოს" ომონიმი გახდა.... უცნაურია, არა?! - ასეთია მთარგმნელის ბედი - სიტყვას თუ არ გამოეკიდა და არ გამოიკვლია, ვერ მოისვენებს)  

  ჰოდა, იმას ვამბობდი - ცხოვრებაში ვინმემ მონოლოგების წარმოთქმა რომ დაიწყოს ქუჩაში თუ ტრანსპორტში, ხომ შეხედავენ მას (რბილად რომ ვთქვათ) ირონიულად? არადა, სცენაზე წარმოთქმულ "ხმამაღალ ფიქრს" არავინ მიიჩნევს შეურაცხადობად.... ასე რომ, ჩემს სათქმელს მონოლოგს ვერ დავარქმევდი, ეს უფრო აღსარებაა, მრავალი წლის განმავლობაში პრაქტიკული მთარგმნელობითი მუშაობის პარალელურად ნაფიქრალი.

    თუმცა რა მნიშვნელობა აქვს - მონოლოგია თუ აღსარება - ერთი თეატრში სრულდება, მეორე ტაძარში, მე კი კომპიუტერთან ვზივარ და "ვაკაკუნებ" და ვფიქრობ იმაზე, რით დავაინტერესო ამ სტრიქონების მკითხველი.... 

   * * *

   "თარჯომან" არაბული სიტყვაა და იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც გაქართულებულ "თარჯიმანს", გვაქვს მეორე სიტყვაც - "მთარგმნელი" და ყველას კარგად მოეხსენება, რა განსხვავებაც არის მათ შორის... მაგრამ აბა, ამაზე თუ გიფიქრიათ: 

    "თარჯიმანი" ენათა შორის ზეპირად დასაქმებულ ადამიანს ნიშნავს, "მთარგმნელი" წერილობით იღწვის ენებს შორის და თანაც ლიტერატურული განხრით, მათ შორის არის კიდევ ერთი სხვაობა - პირველში ძირია "თარჯ", მეორეში - "თარგ"... ფონეტიკური მოვლენაა თითქოს "ჯ" გადაიქცა "გ"-დ, მაგრამ იქნებ სხვა ფაქტთან გვაქვს საქმე? იქნებ სიტყვა "თარგ"-ზე დაშენდა  "მთარგმნელი" და არა "თარჯ"-ზე? მით უმეტეს, რომ არსებოს კიდევ ასეთი სიტყვა "თარჯრბენი", რაც წინაღობათა გადალახვას,  ერთი პოზოციიდან მეორეში გადასვლას გულისხმობს..... იგივეს აკეთებს "თარჯიმანიც" - ადამიანებს ეხმარება ენობრივი ბარიერის დაძლევაში, ერთი ენა გადააქვს მაორეში..... აი, მთარგმნელი კი სხვა ენის წერილობით დოკუმენტებს თავისი ენის "თარგ"-ზე ჭრის და კერავს.... ხომ არის სხვაობა "თარჯ"-სა და "თარგ"-ს შორის? 

    მართალი გითხრათ, ზემოთმოტანილი აბზაცი უფრო ეტიმოლოგიური ხასიათის ნაშრომისთვისაა გამოსადეგი, მაგრამ იმიტომ გავამახვილე ყურადღება ამ საკითზე, რომ ვთქვა:

   მთარგმნელის საქმიანობა დაკავშირებულია სიტყვასთან, მის წარმომავლობასთან და საერთოდ არსებობასთან. მთარგმნელმა ყველაფერი უნდა იცოდეს "სიტყვის" შესახებ!

   მხატვარს აქვს ფერი, კომპოზიტორის - ბგერა, პოეტს - განცდა, მთარგმნელს კი - სიტყვა.

   შეგვიძლია შევქმნათ ფორმულაც - თარგმნა არის "სიტყვის მოძებნის ნიჭი"; ვინც არ იცის "ბევრი სიტყვა" მშობლიური ენისა, სჯობს არ მოკიდოს თარგმნას ხელი.... დამარცხდება!

   * * *

   ახლა გადავიკითხე ის, რაც ზემოთ დავწერე და მოვიწყინე, რადგან თეორიული მსჯელობა არც ჩემი მიყვარს და არც სხვისი, ყოველთვის ვცდილობ პრაქტიკული საქმიანობით გამოვხატო ჩემი უნარი (თუკი ის საერთოდ გამაჩნია.... ეს უკვე სხვამ განსაჯოს); ერთი კი ვიფიქრე, წავშლი თეორიულ შესავალს და პირდაპირ კონკრეტული ნიმუშებით დავიწყებ-მეთქი, მაგრამ დამენანა ამდენი "ნაკაკუნების" განადგურება..... იყოს, იქნება რამე ჭკვიანური არის კიდეც მასში; ახლა აღარც ქაღალდის პრობლემაა და აღარც ასოთამწყობის, აკაკუნე რამდენიც გინდა, ამით არავინ გაღარიბდება, გამდიდრებისა კი რა მოგახსენოთ.

   

     გადავიდეთ მთარგმნელის საქმიანობის პრაქტიკულ მხარეზე. 

   არის ხოლმე შემთხვევბი, როცა ყველა სიტყვა უცხო ენისა ცნობილია, აზრი კი ვერ გამოგაქვს... მით უმეტეს უცნაური სიტუაცია იქმნება, როცა უცხოურ ფრაზებში ე.წ. "საერთაშორისო ლექსიკა" ფიგურირებს და გაქვს უფლება პირდაპირ გადმოიტანო, თარგმნა არც კი სჭირდება, მაგალითად: არის სათარგმნელ ტექსტში "специфика.-specificity" დაწერე ქართულად "სპეციფიკა". ყველა გაიგებს და ბევრს არავის გაუჩნდება სურვილი, რომ იქ "თავისებურება" ეწეროს.... არის перспектива-perspective დაწერე "პერსპექტივა" და არანაირი პრობლემა არ იქნება..... თუმცა ყოველთვის ასე არ ხდება.... აი, შექსპირის 24–ე სონეტის პირველი სტროფი:

Mine eye hath played the painter and hath steeled,

Thy beauty's form in table of my heart;

My body is the frame wherein 'tis held,

And perspective it is best painter's art.

აი მისი რუსული თარგმანი:

Мой глаз гравером стал и образ твой

Запечатлел в моей груди правдиво.

С тех пор служу я рамою живой,

А лучшее в искусстве - перспектива.

    სიტყვა "პერსპექტივა" თანამედროვე გაგებით "მომავალს, მერმისის შესაძლო ვარიანტს" გულისსმობს.... ახლა ვთარგმნოთ ეს სტრიქონები სიტყვასიტყვით:

"ჩემმა თვალმა მხატვრობა ითამაშა და დააჭედა (გამოაწრთო)

სილამაზის ფორმები ჩემი გულის დაფაზე;

ჩემი სხეული კი არის ჩარჩო, სადაც ის (ნახატი) კიდია,

და პერსპექტივა არის მხატვრის საუკეთესო ხელოვნება.

      გაიგეთ რამე? 

   რა შუაშია სილამაზის მეტაფორული დაფიქსირება გულის დაფაზე (ფიცარზე) და მხატვრის ხელოვნების პერსპექტივა (მომავალი)?

     რუსულ ვარიანტშიც ნაკლებად შეიძლება რამე გაიგო.... ჯერ ერთი "მხატვარი" რატომ გახდა  "гравер"? კარგი, ამას თავი დავამებოთ – "ნახატისთვის მე ცოცხალ ჩარჩოდ ვიქეცი"–ო და ხელოვნებაში ეს საუკეთესო პერსპექტივა ყოფილა–ო ...ჩარჩოდ ყოფნა? 

    ეს ის სიტუაციაა, როცა ყველაფერი გესმის თითქოს, მაგრამ სიტყვა "პერსპექტივას" ვერაფრით ვერ უძებნი სათანადო ადგილს... ასეთ "ჩაკეტილ გვირაბში" შეიძლება სინათლის სხივი გამოჩნდეს, თუ არ დაიზარებ და კიდევ ერთხელ გადაქექავ ლექსიკონებს (ვინც ახლა პოპულარული "გუგლის" ლექსიკონით ისარგებლებს, "სხივს" იქ ვერ ნახავს (ქართ. – "პერსპექტივა", რუს. перспектива, виды на будуще)... ამიტომაც უნდა გააგრძელოთ ძებნა, ნებისმიერ სიტყვას რამდენიმე ვარიანტი შეიძლება ჰქონდეს, სიტყვა ქანდაკებად უნდა აქციოთ და ყველა მხრიდან შეძლოთ მისი დანახვა და ეგებ მაშინ სადმე რამე ახალი ნიუანსი გამოჩნდეს, რაც "გვირაბის" ბოლოში სინათლედ იქცევა.... ასე და ამრიგად შეიძლება მივაგნოთ, რომ ხელოვნების სპეციფიური ტერმინოლოგიით "პერსპექტივა" მხატვრობაში ნიშნავს ამას – Perspective (graphical), representing the effects of visual perspective in graphic arts – ანუ ჩვენებურად რომ ვთქვათ – "ნახატს შორიდან უნდა უყურო, თუ გინდა, რომ კარგად დაინახო ყველაფერი".... აგაშენა ღმერთმა! – ცნება "მომავალი" არ გამოგვადგა, სამაგიეროდ გამოჩნდა "შორს" გამოჩნდა ჩანასახი მომავალი თარგმანისა და დადგა დრო, რომ მთარგმნელი–ენათმეცნიერი გადაიქცეს მთარგმნელ–პოეტად და ისე თქვას სათქმელი, რომელიც გასაგები და მოსაწონი იქნება მისი თანამემულეებისათვის.... აქვე ერთ პატარა თეორიულ "ოპუსსაც" ჩავურთავ და მერე ისევ "პოეზიას" დავუბრუნდები:

    თარგმანი იქმნება იმ მკითხველისთვის, რომელიც მთარგმნელის ეპოქაში ცხოვრობს და თარგმანით დაკავებული ადამიანი ვალდებულია  მისი თანამედროვე მკითხველისთვის მისაღებ ენაზე წეროს. თუ იგი ბრმად დაემორჩილება ორიგინალის აზრს, ლექსიკას თუ სტილს და ეცდება მაქსიმალურად ზუსტად დაიცვას დედნის თავისებურებები, მაშინ იგი დარჩება ლინტვისტის პოზიციაზე და ვერასოდეს შექმნის მისი მშობლიური ენის საკადრის ლიტერატურულ ნაწარმოებს (თუ ძალიან ჩავხლართე, მაპატიეთ... აკი გითხარით, თეორიტიკოსი არ ვარ–მეთქი).

    ახლა ისევ ჩვენს "პერსპექტივას" დავუბრუნდეთ:

    მაშ, სიტყვა "შორი", რაც დისტანციის, ინტერვალის, მანძილის დაცვას გულისხმობს მაყურებელსა და ნახატს შორის.... "შორი" მოკლე სიტყვაა, 14 მარცვლიანი ლექსის მესამე, 5–მარცვლიან მუხლში კიდევ სამმარცვლიან სიტყვას მოითხოვს და მუხლი "გადატყდება", მით უარეს თუ მას მიცემით ბრუნვაში ჩასვამ (შორს დადგე.... შორს დაინახო.....); რამე თანდებული რომ დავურთოთ – "შორიდან.... არქაული შორითგან? ან ბოლოსართი – "შორეული?" – მაინც ტყდება მუხლი, რაღაც ერთმარცვლიანს ითხოვს.... "და.... რომ.... თუნდ..... ვით....."

    თუნდ შორითგანვე  დაინახო დასანახავი

    ვით შორეული  ნახატია წარმოჩენილი....

    რაღაც იმედი თითქოს ისახება, რომ ამ გვირაბიდან მშვიდობით გავალთ სამშვიდო-ბოზე, მაგრამ არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ რითმაა შესაქმნელი და თანაც ლამაზი რითმა, მე არ მიყვარს რაღაც მინიშნება რითმისა, მხოლოდ ხმოვნებით აგებული.... 

     მოგეხსენებათ, ქართულ სიტყვაში მახვილი პრაქტიკულად არანაირ როლს არ თამაშ-ობს (განსხვავებით ინდოევოპული ენებისგან), სამაგიეროდ "ღერძი" სარითმო ერთეულისა არის ერთი რომელიმე კონკრეტული თანხმოვანი.... 

      შეყვარება–შეთანხმება..... ამორძალი–ამონალი..... ყვარყვარე–დამხმარე..... ესენი ჩემთ-ვის არა არის კარგი რითმები, მეტსაც ვიტყვი, ეს საერთოდ არ არის რითმა მიხედავად იმისა, რომ არის აბსოლუტური იდენტურობა ხმოვნებისა და თანხმოვანთა ნაწილიც მეორდება სიტყვებში.... 

     "შეყვარება"–ში საყრდენია ბგერა "ყ", რაც არ გვხვდება "შეთანხმება"–ში. "ამორძალს" აუცილებლად "ძ" სჭირდება თავის მეწყვილეში, ყვარყვარეს კი ცენტრალური "რ"....

     

    დიახ.... ეს ყველაფერიც უნდა იცოდეს მთარგმნელმა! უფრო სწორად უნდა გრძნობდეს, სიტყვის განცდის უნარი უნდა გააჩნდეს! ეს გახლავთ მისი ნიჭი!

    ის ჩვენი ცოდვით საცსე "Perspective" კი კვლავ გაჩხერილია გვირაბში რელსებიდან გადმოსული მატარებელივით....

    "ისე კი საინტერესოა – ასეთმა დიდებულმა პოეტმა, როგორიც მარშაკია, რატომ დააკნინა მხატვარი, როგორც ხელოვანი, და გრავიორად აქცია..... არის აქ რამე "ძაღლის თავი" ჩამარხული?!  არის, როგორც ჩანს.... შექსპირის მთავარი კოზირი პარადოქსული აზროვნება და ერთგვარი ირონიაა საკუთარი თავის მიმართ.... ალბათ, მარშაკმა ამ ინტონაციას გაუსვა ხაზი.... ჩვენ რა შეგვიძლია გავაკეთოთ? ქართულში არის ასეთი ირონია – ის ხელოვანი კი არა, ხელოსანიაო..... ხატვა მისთვის ხელოვნება კი არა ხელობაა!

   ხელობაო და.... სადღაც ქვესკნელიდან თითქოს მაცოცხლებელმა შადრევანმა ამოხეთქა (აბა, რა იქნება, ამდენი ხანია გვირაბში ვართ გაჭედილები და მოგვწყურდა კიდეც....) ამოხეთქა და რამ ამოხეთქა!.....

    შორსმხედველობა!!!!

    ფანტასტიური სიტყვაა მოცემული ჩიხიდან თავის დასაღწევად – ერითმება "ხელობას" (თავის საყრდენი "ხ"–თი), ხუთმარცვლიანია და მუხლს მთლიანად ავსებს..... ცნება "შორი" ფიგურირებს.... მეტი რა გინდა? არაფერი.... ახლა ავაწყოთ მთელი სტროფი....

    * * *

    აი, ალბათ, დაახლოებით ასეთი აზრები მიტრიელებდა თავში ამ 5–6 წლის წინ, როცა აქტიურად ვთარგმნიდი სონეტებს.... საბოლოო ჯამში თარგმანი ასეთი გამოვიდა:

    რადგან ჩემს თვალებს შენს სახესთან უყვართ თამაში,

    რადგან მისდევენ გულზე შენი ხატვის ხელობას,

    მკერდის ჩარჩოში შენს მშვენებას ვსვამ და ამაში

    ვაქსოვ მხატვრობის უნარსა და შორსმხედველობას.

    რადგან ხელოვანს თავად მისი ქმნილება ამხელს,

    მინდა შენც ნახო, მინდა მითხრა ნახატს ჰქვია რა...

    და სახელოსნოს, სადაც ვხედავ მხოლოდ შენს სახეს,

    შენი თვალებით გავანათებ, სარკმლით კი არა.

    და მაშინ ნახავ, რომ სიკეთეს ვპოვებთ თვალებით:

    რომ ჩემი მზერა შენ დაგხატავს, შენი მზერა კი

    ჩემს სიცოცხლეში შემოსვლით და შემობრძანებით

    დამაიმედებს, რომ ნათდება გულის სენაკი.

    თვალი თვალს ხედავს და სიკეთით ხარობს ეგება, 

    შენს გულს კი ამის არაფერი არ გაეგება. 

        გამოვედით გვირაბიდან!

    ღმერთმა ყველას სიკეთე და გახარება მოგცეთ, ყველა გვირაბიდან გამოსავალი გე-პოვნოთ, თუმცა ხანდახან "გვირაბში" გაჭედვაც სასარგებლო რამ არის.... ფიქრს გაიძულებს!